Tο περίφημο μουσείο-τυπογραφείο PLANTIN-MORETUS

	Του ΤΑΣΟΥ ΠΑΛΛΑ Πρόεδρου της Ένωσης Ιδιοκτητών Τυπογραφείων Πειραιά και Αντιπρόεδρου του Βιοτεχνικού Επιμελητηρίου
	Σε ένα πρόσφατο ταξίδι στην πόλη της Αμβέρσας, όπου συμμετείχα στο Συνέδριο του Ευρωεπιμελητηρίου (Ένωση των Επιμελητηρίων της Ευρώπης με αντιπροσώπευση και των 5 ηπείρων), είχα την τύχη να αποκτήσω μια μοναδική (για ένα άνθρωπο των Γραφικών Τεχνών) εμπειρία: ναεπισκεφθώ το περίφημο μουσείο-τυπογραφείο PLANTIN-MORETUS. Η επίσκεψη αυτή δεν μια εκδήλωση φιλολογικού ενδιαφέροντος. Περιλαμβανόταν στο επίσημο πρόγραμμα του Συνεδρίου, που είχε θέμα την προώθηση της συνεργασίας των βιοτεχνών και την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Για να καταλάβουμε το γιατί, ας γυρίσουμε 450 χρόνια πίσω.
	Ο Χριστόφορος Πλαντέν γεννήθηκε το 1520 κοντά στην γαλλική πόλη Τουρ από φτωχή οικογένεια. Πνεύμα ανήσυχο και δημιουργικό, μαγεύτηκε από την πιο επαναστατική τεχνολογία της εποχής του, την τυπογραφία που τότε έκανε τα πρώτα της αβέβαια βήματα (η ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου είχε γίνει μόλις μερικές δεκαετίες πριν). Η Γαλλία όμως της εποχής εκείνης, με τον φεουδαρχισμό της και την καταθλιπτική παρέμβαση της εκκλησίας ήταν απαγορευτική για καινούργιες ιδέες. Δεν δίστασε να μετακομίσει στις Κάτω Χώρες, στο λιμάνι της Αμβέρσας, το πιο προχωρημένο τότε κομμάτι του αστικού κόσμου, όπου το φιλελεύθερο πνεύμα και το ανεκτικό κλίμα που επικρατούσε παρείχε πρόσφορο έδαφος για την τέχνη του. Δούλεψε στην αρχή σαν εργάτης βιβλιοδέτης και τυπογράφος, αλλά δεν άργησε να αγοράσει το πρώτο δικό του πιεστήριο και να στήσει το δικό του τυπογραφείο. Ζώντας στο επίκεντρο μιας ταραγμένης περιοχής, που τα κύματα της μεταρρύθμισης του Λούθηρου και της Αντιμεταρρύθμισης των Καθολικών διαδέχονταν το ένα το άλλο, όχι μόνο διατήρησε την επιχείρησή του, αλλά την ανέπτυξε με ταχείς ρυθμούς τυπώνοντας σε μαζική παραγωγή ότι απαιτούσε η αγορά: θρησκευτικά βιβλία και των δύο αντιμαχομένων παρατάξεων, χάρτες, επιστημονικά, ιστορικά και λογοτεχνικά βιβλία σε όλες τις γλώσσες της εποχής (ανάμεσά τους και στα ελληνικά) με σαφείς εξαγωγικούς προσανατολισμούς. Στο ολοένα και μεγαλύτερο τυπογραφείο του, πιθανά το μεγαλύτερο και το πιο σύγχρονο της εποχής, εκδόθηκαν σημαντικά έργα που σημάδεψαν τον πολιτισμό πολλών λαών της εποχής, όπως η περίφημη Βίβλος του μεγάλου λόγιου της εποχής Willliam Tyndale, της πρώτης – και απαγορευμένης- μετάφρασης της Βίβλου στην αγγλική γλώσσα. Όπως θα συμβεί πολλές φορές με ιστορικά τυπογραφεία, ο οίκος του αποτέλεσε πολιτιστικό κέντρο, κυψέλη συνάθροισης μεγάλων πνευμάτων της εποχής, όπως ο ζωγράφος Peter Paul Rubens.
	Με την δουλειά του ο Ch. Plantin απέκτησε πλούτη και μεγάλη κοινωνική αναγνώριση. Για να συνεχιστεί η παράδοση της τέχνης του, πάντρεψε την κόρη του όχι με καποιον ευγενή, αλλά με τον αρχιτεχνίτη του, τον Jan Moretus, και πραγματικά ο οίκος Plantin-Moretus θα παραμείνει ακμαίος σαν οικογενειακή επιχείρηση για πάνω από τρεις αιώνες, μέχρι το 1876. Με το λογότυπο LABORE ET CONSTANTIA, ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ και το σήμα του τυπογραφείου του, ένα χρυσό διαβήτη, συνόψισε συμβολικά την προοδευτική ιδεολογία της εποχής του. Παρ΄ όλους τους αναγκαίους συμβιβασμούς που έκανε για να κρατήσει την επιχείρησή του ζωντανή σε δύσκολους καιρούς, μέχρι τέλος της ζωής του διατήρησε ακέραιο το φίλεργο και φιλελεύθερο πνεύμα του, όπως αποτυπώνεται στο ποίημα του Η ευτυχία του ανθρώπου «Να είσαι ολιγαρκής, να μην ποθείς τα μεγαλεία, κράτησε μέχρι τέλος της ζωής το πνεύμα ελεύθερο και τη θέληση ισχυρή..»
	Μαθήματα επιχειρηματικότητας, εργατικότητας, εκσυγχρονιστικού πνεύματος και ανοιχτών οριζόντων από μια πρότυπη βιοτεχνία του 16ου αιώνα, που διατηρούν νομίζω την χρησιμότητά τους και στον 21ο αιώνα. Έτσι κι αλλιώς, η γνώση της ιστορίας του κλάδου που υπηρετούμε δεν είναι ποτέ πολυτέλεια - αντίθετα, πιστεύω με πάθος ότι η διατήρηση της πολιτισμικής συνέχειας, της επαγγελματικής και παραγωγικής συνείδησης, των καλύτερων εργασιακών παραδόσεων της βιοτεχνικής δραστηριότητας κάθε κλάδου και η ανάδειξη της διαχρονικής συμβολής της στην ιστορική εξέλιξηπρέπει να αποτελούν ένα από τα πιο βασικά καθήκοντα των φορέων που μας εκπροσωπούν. (άρθρο στην εφημερίδα ΚΕΡΔΟΣ 2/2/03)
	Η Τυπογραφία στο νεότερο Πειραιά
	Η ιστορία της Πειραϊκής τυπογραφίας ξεκινάει ταυτόχρονα σχεδόν με την ιστορία της νεότερης πόλης του Πειραιά - στα τέλη της πρώτης δεκαετίας μετά την εθνική μας αποκατάσταση κι ενώ δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί ο εποικισμός του τόπου από τους νέους κατοίκους του, μετά τους δεκαπέντε αιώνες ερήμωσης και παρακμής που είχαν προηγηθεί. Συγκεκριμένα το 1838 τρία χρόνια μετά την ίδρυση του Δήμου, σε μια εποχή, δηλαδή, που ο πληθυσμός του Πειραιά δεν ξεπερνούσε τους 2.000 κατοίκους, ιδρύεται στη νέα αυτή, εν τη "γενέσει" της, πόλη το πρώτο τυπογραφείο, με το συμβολικό τίτλο "Η Αγαθή Τύχη". Ιδρυτής του ο Ηλίας Χριστοφίδης, μία ενδιαφέρουσα προσωπικότητα του καιρού του, με πλατιά παιδεία και επιτυχή προηγούμενη θητεία στην εκπαίδευση. Τον επόμενο χρόνο (1839) ο ίδιος εκδίδει τον "Παιδαγωγό", "σύγγραμμα περιοδικόν περί παιδαγωγικής και ανατροφής, άπαξ ή δις του μηνός εκδιδόμενον", που είναι το πρώτο έντυπο του νεότερου Πειραιά και θεωρείται - δικαίως - ως ο πρόδρομος του πειραϊκού τύπου. Ο "Παιδαγωγός" διακόπτει την έκδοση του στα τέλη του 1839, προφανώς για οικονομικούς λόγους, αλλά το τυπογραφείο του Χριστοφίδη, το οποίο πρέπει να διέθετε άρτιες, για την εποχή του, εγκαταστάσεις, συνεχίζει τη λειτουργία του για μερικά ακόμη χρόνια και τυπώνονται σ' αυτό αξιόλογα έργα, όπως οι πρώτοι δέκα τόμοι του συγγράμματος του Ανδρέα Ζ. Μάνουκα "Τα κατά την αναγέννησιν της Ελλάδος" κ.ά.
	Δέκα χρόνια μετά την έκδοση του "Παιδαγωγού", το 1849, κυκλοφορεί στον Πειραιά η πρώτη εφημερίδα, "Ο Ερμής του Πειραιώς", του Παντ. Καμπούρογλου. Κι από τότε και ως την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα η ιστορία της πειραϊκής τυπογραφίας συμβαδίζει - θα λέγαμε καλύτερα ταυτίζεται απόλυτα - με την ιστορίαι του πειραϊκού τύπου. Οι τυπογραφικές εγκαταστάσεις των εφημερίδων της εποχής, που έως το 1880 - χρονιά έκδοσης της πρώτης τοπικής καθημερινής εφημερίδας, της "Σφαίρας" - πλησιάζουν τις δέκα, εξυπηρετούν αποκλειστικά τις ανάλογες ανάγκες των οργανισμών και λοιπών συλλογικών φορέων αλλά - γενικά - και των κατοίκων της πόλης. Το 1875, σ' έναν "Οδηγό" της εποχής, γίνεται ιδιαίτερη μνεία για τη λειτουργία του Πειραιά της εκτυπωτικής εταιρίας "ο Ποσειδών", που εκδίδει και την ομώνυμη εφημερίδα, "συνισταμένης εκ τυπογραφείου, μετά δύο πιεστηρίων, βιβλιοδετείου, βιβλιοπωλείου και χαρτοπωλείου". Από το 1880 και για αρκετές δεκαετίες το τυπογραφείο - και αργότερα χρωμολιθογραφείο - της "Σφαίρας" και το τυπογραφείο του "Χρονογράφου" (που ιδρύθηκε το 1897) - των δυο ημερησίων εφημερίδων - θα εξυπηρετούν, κατά τον καλύτερο τρόπο, τις τοπικές ανάγκες σε τυπογραφικές εργασίες - και στις εγκαταστάσεις τους θα τυπώνονται τα βιβλία των Πειραιωτών συγγραφέων και τα περισσότερα από τα περιοδικά που κυκλοφορούν στον Πειραιά.
	Από τις αρχές του εικοστού αιώνα εμφανίζονται και άλλα τυπογραφεία, εκτός των εφημερίδων. Το 1906 λειτουργούν στον Πειραιά 6 - και παράλληλα 2 λιθογραφεία. Είκοσι χρόνια αργότερα ο αριθμός τους θα τετραπλασιαστεί. Και το 1928 τα λιθογραφεία θα φτάσουν τα 6 και τα τυπογραφεία τα 29, στα οποία περιλαμβάνονται, φυσικά, και οι τυπογραφικές εγκαταστάσεις των τεσσάρων - τότε - τοπικών εφημερίδων ("Σφαίρας", "Χρονογράφου", "Σημαίας", "θάρρους"). Τέλος στις παραμονές του τελευταίου πολέμου (1938), τα τυπογραφεία που λειτουργούν στον Πειραιά έχουν ξεπεράσει τα 50. Ακολουθεί ο πόλεμος και η κατοχή, με τις γνωστές καταστροφικές συνέπειες για την πόλη, που είχαν ανάλογες δυσμενείς επιπτώσεις και στον επαγγελματικό αυτό κλάδο, με περιορισμό της αντίστοιχης δραστηριότητας. Και όταν, μετά την απελευθέρωση, ξανανθίζει η ζωή σ' αυτό τον τόπο, αρχίζει σιγά-σιγά αλλά σταθερά η ανοδική και πάλι πορεία της πειραϊκής τυπογραφίας, για να φτάσει, ιδιαίτερα μετά τις τεχνολογικές εξελίξεις της τελευταίας δεκαετίας, στο σημερινό λαμπρό επίπεδο, με εκδόσεις υψηλής ποιοτικής στάθμης. Όμως όσο κι αν σήμερα τα στοιχεία της "κάσας", οι λινοτυπικές μηχανές, τα βραδυκίνητα επίπεδα πιεστήρια και - το κυριότερο - η ανθυγιεινή ατμόσφαιρα του αντιμονίου αποτελούν πια μακρινή ανάμνηση κι έχουν αντικατασταθεί από τα computers και τις δίχρωμες ή τετράχρωμες εκτυπωτικές μηχανές, η μνήμη όλων επιστρέφει πάντα στην ηρωική εκείνη εποχή. Όταν οι παλαιοί Πειραιώτες τυπογράφοι, κάτω από αντίξοες συνθήκες, εργάστηκαν σκληρά όχι μόνο για την επιβίωση ή - στις πλέον ευτυχείς περιπτώσεις - για την επαγγελματική τους καταξίωση αλλά και - ευρύτερα - για την πολιτιστική ανέλιξη της πόλης μας. Διότι, κατά κοινή αναγνώριση, υπήρξαν αφανείς, τις περισσότερες φορές, αλλά πολύτιμοι "φορείς" προόδου και πολιτισμού σε μια εποχή κρίσιμη, που βάρυνε αποφασιστικά στην εξέλιξη του τόπου. Γιάννης Ε. Χατζημανωλάκης http://www.enosigraf.gr/01_istoria.html